نکته جالب در معنای لغوی این واژه این که: مُهذَّب بودن یعنی سبکباری و وارسته شدن موجب إهذاب می گردد بدین معنا که سرعت شخص را در پیمودن راه های زمینی و همچنین اوج گرفتن و طَیَران او را در آسمان بالا می برد. صِرفِ توجّه به لُغت می توان نتیجه گرفت تهذیب نفس، انسان را هم در امور مادی و هم در امور معنوی از دیگران جلو می اندازد.
همچنین تهذیب در لغت به هَرَس کردن درخت و بریدن شاخه های زیادی آن نیز اطلاق می شود زیرا هَرَسِ، باعث سبکباری درخت از بارهای اضافه و بی ثمر، همچنین باعث وارستگی آن از هر چه مایه زشتی و بد ریختی درخت است می شود.
امّا تهذیب در اصطلاح علمِ اخلاق:
به معنای خارج کردن رفتارهای بی ضابطه و سر و سامان دادن به آن و از افراط و تفریط خارج و به تعدیل رساندن آن است.
امّا تهذیب در اصطلاح علمِ عرفان:
«ملّا عبد الرّزاق قاسان» در کتاب خود در شرح کتاب منازل السائرین در تعریف تهدیب آورده است:
"التهذیب هو تحسینالادب و الخُلق و العَمَل و العلم"
واژه تحسین در این تعریف، نتیجه تهذیب نفس و هرس کردن زوائد و هرزه های مضرّ است، قید ادب ناظر به بروزات رفتاری و گفتاری انسان با مردم است. واژه خُلق، ناظر بر ملکات نفسانی و قید عمل مربوط به دایره تکالیف و علم نیز ناظر به بُعد شناختی و معرفتی انسان می شود.
هر فعل و ترکی از سالک باید ضابطه مند باشد گر چه عوام مردم ممکن است رفتاری مطابق ضابطه یا حتی بدون ضابطه داشته باشند امّا سالک الی الله بیش از دیگران باید بر رفتار خویش نظر کند تا مبادا از ضابطه و اعتدال خارج نگردد.
ضابطه در ابعاد چهارگانه تهذیب:
ضابطه در بُعدِ ادب و بروزات با مردم، در این است که با مردم همان جوری که توقّع دارد مردم با او رفتار کنند رفتار کند پس هرگز به مردم اهانت نمی کند، سرّشان را افشاء نمی کند و... .
ضابطه در بُعد خُلقیّات این است که: دائماً مدافع اعتدال باشد و دنبال فضیلت ها رود و رذیلت ها را رها کند مثل شهوت و شجاعت و .. .
ضابطه در بُعد عملی تهذیب نفس یعنی در فعل و ترک خویش تابعِ اذن شرعی باشد.
و در آخر ضابطه در بُعد تهذیب علم، در این است که دائماً به دنبال یقین باشد و از خیالات و شایعات و اوهام فاصله بگیرد و همیشه با مبانی عقلی تصدیق کند لذا ردّ و پذیرش مهذّب در بعد علم، هر دو بر اساس مبانی یقینی است نه مظنونات و مشهورات و اوهام و خیالات.
اساس تهذیب نفس در این است که بداند به دنیا نیامده برای اقامت دائمی بلکه دنیا پل رسیدن به آخرت است.
بررسی چند حدیث پیرامون تهذیب نفس:
امیر المؤمنین علی علیه السلام: مَنْ أَصْلَحَ نَفْسَهُ مَلَکَه[1]؛ هر کس درونش را اصلاح کند مالک خویش می شود.
نقطه مقابل آن مهمل رها کردن نفس است یا با آفات آن مبارزه نکردن است که در نهایت منجر به مرگ آن می شود.
مَنْ أَهْمَلَ نَفْسَهُ أَهْلَکَهَا[2]؛ هر کس نفس خویش را بیهوده رها کند هلاک می شود.
مَنْ لَمْ یُهَذِّبْ نَفْسَهُ فَضَحَهُ سُوءُ الْعَادَة؛[3] کسی که نفس خویش را مهار نکند رفتار زشت عادتش شده و بعد از آن است که این سوء عادت باعث رسوا شدنش می گردد.
امام علی علیه السلام: مَنْ لَمْ یُهَذِّبْ نَفْسَهُ لَمْ یَنْتَفِعْ بِالْعَقْل[4]؛ کسی که نفسش را مهذّب نکند نمی تواند از عقلش بهره ای ببرد.
پس بیان شد که تهذیب نفس یعنی بریدن شاخ و برگ زائد نفس، تا پس از آن با سبکباری بیشتر از هدَر رفت انرژی جلوگیری شده و سرعت رشد او کمّاً و کیفاً افزایش یابد.
مولوی در دفتر پنجم آورده است:
بس زیادت ها درون نقص هاست
8 دی 1391-مسعود رضانژاد فهادان
